Ο αστερισμός της ΜΕΓΑΛΗΣ ΑΡΚΤΟΥ (Ενημέρωση με supernova SN2014J)
Η Μεγάλη Αρκτος στον ανοιξιάτικο ουρανό (κάπου στο Σούνιο)
Ο Ήλιος έχει δύσει και τα αστέρια γεμίζουν τον ουρανό. Φυσικά εκεί ήταν όλη την ημέρα, απλώς τώρα μπορούμε και να τα δούμε. Έτσι όπως φαίνονται όλα μαζί, φαίνεται ένα χάος. Πως να βγάλουμε άκρη; Κι όμως με λίγη παρατήρηση θα δούμε ότι σχηματίζονται κάποια σχήματα. Είναι η φαντασία μας που τους δίνει αυτά τα αυθαίρετα σχήματα. Είναι λίγο σαν το παιχνίδι που παίζαμε μικροί προσπαθώντας να σχηματίσουμε μια εικόνα ενώνοντας τελίτσες. Ανάλογα με το πως θα τραβηχτούν οι γραμμές θα προκύψει κι ένα διαφορετικό σχήμα. Αυτά όμως τα σχήματα ήταν η βάση για την Αστρονομία, μια και βοήθησαν στο να ορίζονται περιοχές στον ουρανό. Είναι οι ΑΣΤΕΡΙΣΜΟΙ. Ένα από τα πιο αναγνωρίσιμα σχήματα είναι αυτό της Μεγάλης Άρκτου.
Βγείτε έξω και κοιτάξτε ψηλά λίγο προς το ζενίθ και προς τον Βορρά. Θα δείτε το σχήμα της φωτογραφίας να διαγράφεται ακόμη και στον ουρανό της πόλης. Ευτυχώς στην Ελλάδα η φωτορύπανση δεν είναι όπως σε άλλες χώρες της Ευρώπης. Ακόμη δεν κατάφεραν να μας κρύψουν τα αστέρια κι έτσι μπορούμε ακόμη να τα βλέπουμε και να τα μετράμε, όσοι είμαστε ακόμη παιδιά.
Αν βρισκόμασταν σε κάποιον πιο σκοτεινό ουρανό, θα βλέπαμε ότι αυτό το σχήμα είναι απλώς μέρος ενός μεγαλύτερου σχηματισμού, που είναι ολόκληρος ο σχηματισμός της Μεγάλης Άρκτου (Ursa Major όπως καλείται διεθνώς στα Λατινικά).
Μυθολογία:
Η νύμφη Καλλιστώ, κόρη του Λυκάονος, βασιλειά της Αρκαδίας, περηφανευόταν για την ομορφιά της, όσπου προξένησε την ζήλεια της θεάς Ήρας. Για να την τιμωρήσει, την μεταμόρφωσε σε αρκούδα. Όπως περιφερόταν στα δάση, έτυχε να συναντηθεί με τον γιό της, τον Αρκάδα, που στο μεταξύ μεγαλώνοντας είχε εξελιχθεί σε ικανότατο κυνηγό.
Βλέποντάς τον, σπρωγμένη από το μητρικό φίλτρο, έτρεξε αμέσως προς το μέρος του για να τον αγκαλιάσει. Εκείνος βλέποντας την αρκούδα να ορμά προς τα πάνω του, σήκωσε το δόρυ του και θα διέπραττε μητροκτονία, αν δεν επενέβαινε ο Δίας, που παρακολούθησε τη σκηνή. Μεταμόρφωσε τον Αρκάδα σε μικρή αρκούδα (Μικρά Άρκτος) και μετέφερε την μητέρα και τον γιό στον ουρανό.
Η Ήρα όμως προκειμένου να επιτείνει την τιμωρία της Καλλιστούς, ζήτησε από τον Ποσειδώνα (ή κατά άλλους από τον Ωκεανό και τη Θέτιδα) να απαγορευθεί στην Καλλιστώ να λούζεται στα νερά του Ωκεανού.
(Μια προσπάθεια των προγόνων μας να εξηγήσουν το γεγονός ότι η Μεγάλη Άρκτος δεν δύει. Ανήκει δηλαδή στους λεγόμενους αειφανείς αστερισμούς.)
Παρατήρηση:
Ας κάνουμε λοιπόν την πρώτη μας παρατήρηση. Έχουμε εντοπίσει τον αστερισμό της Μεγάλης Άρκτου, και συγκεκριμένα ένα τμήμα της που είναι περισσότερο γνωστό πιο πεζά ονόματα, όπως "η κατσαρόλα" ή "η κουτάλα" εξ' αιτίας φυσικά του σχήματός του. Στην πραγματικότητα αυτό το τμήμα είναι το πίσω μέρος και η ουρά της αρκούδας.
Παρατηρούμε το τραπέζιο που σχηματίζεται και την ουρά που σχηματίζεται "σπαστή" προς τα πίσω. Τα αστέρια έχουν είτε πλήρη ονόματα είτε ονοματίζονται με γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου. Η ονομασία με γράμματα οφείλεται στον γερμανό αστρονόμο Johann Bayer (γύρω στο 1600).
Η μέθοδος που ακολουθείται είναι η εξής: Ο λαμπρότερος αστέρας του αστερισμού παίρνει το γράμμα α, ο αμέσως αμυδρότερος το γράμμα β, κ.ο.κ.
Μετά από τη μικρή παρένθεση για τα ονόματα, ας επιστρέψουμε στην παρατήρησή μας και συγκεκριμένα ας επικεντρωθούμε στο μεσαίο αστέρι της ουράς, ακριβώς εκεί που γίνεται το "σπάσιμο". Αν το προσέξετε καλύτερα θα δείτε ότι δεν είναι ένα αστέρι, αλλά δύο!!! Πραγματικά είναι ο Alcor και ο Mizar (ο ζ της Μεγάλης Άρκτου). Πρόκειται λοιπόν για διπλό αστέρα.
Κάντε "κλικ" στην εικόνα για μεγέθυνση
Αν όμως κοιτάξτε με ένα ζευγάρι κιάλια, θα διαπιστώσετε ότι υπάρχει και ένα ακόμη αμυδρότερο αστέρι στο σύστημα. Άρα είναι τριπλό άστρο!!! Πως σας φάνηκε η ανακάλυψή σας;
Μα νομίζω πως είναι ώρα να διακόψουμε την παρατήρησή μας. Η νυχτερινή ψύχρα είναι λίγο έντονη για όσους δεν έχουν συνηθίσει. Σιγά-σιγά θα μπορούμε να μένουμε περισσότερο έξω και να εντοπίζουμε περισσότερα πράγματα στον γαλήνιο νυχτερινό ουρανό.
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑ 29/1/2014
ΕΚΡΗΞΗ SUPERNOVA (SN2014J)
Στον αστερισμό της άρκτου, πάνω και δεξιά από τον α-UMa (Dubhe) βρίσκεται ένα ζευγάρι γαλαξιών, ο Μ81 και ο Μ82. Ο Μ81 έχει στραμμένο την δίσκο του προς εμάς (face on) ενώ ο Μ82 μας δείχνει το πλάι του δίσκου του (edge on). Στον Μ81 παρουσιάστηκε μια έκρηξη supernova. Η ελληνική λέξη για το supernova είναι "υπερκαινοφανής αστέρας". Η έκρηξη ενός αστεριού είναι το τέλος της ζωής του, όταν εκτινάσσει όλο το υλικό που το περιβάλλει και μένει μόνο ο μικρός, συμπαγής πυρήνας του. Μια τέτοια έκρηξη είναι ένα φαινόμενο εξαιρετικής βιαιότητας και ισχύος. Το φως από ένα supernova μπορέι να είναι ορατό ακόμη και την ημέρα. Ο γαλαξίας Μ82 βρίσκεται σε απόσταση 12 εκατομμυρίων ετών φωτός από εμάς, δηλ. αυτή η έκρηξη που βλέπουμε τώρα έγινε πριν από 12 εκατομμύρια χρόνια.
Συγκρίνεται τις δύο φωτογραφίες που είναι παρμένες σε διαφορετικό χρόνο. Το φωτεινό σημείο που βλέπεται να εμφανίζεται στη μία φωτό πάνω στον γαλαξία είναι το αστέρι που έχει εκραγεί.
ΠΗΓΕΣ
1) Στ. Πλακίδου, "Η μυθολογία η ονοματολογία και τα αξιοπαρατήρητα
των αστερισμών" Εκδ. Σύλ. προς διάδοσιν ωφέλιμων βιβλίων
2) J. Mullaney - Wil Tirion "The Cambridge Double Star Atlas"